جشن سده

مرداویج پادشاه زیاری که مدتی بخش هایی از ایران را زیر فرمان خود گرفت و اصفهان را مرکز حکومتش قرار داده بود، در پی احیای آیین های ایرانی قبل از اسلام بود و هوس پادشاهی کردن به سبک ساسانیان را در سر می پرورد. برای همین  دستور داده بود وتخت و تاجی شبیه ساسانیان برایش درست کرده بودند. او تصمیم گرفت جشن سده را با شکوهی هر چه بیشتر در اصفهان برگزار کند. بنابراین دستور داد از کوه‌ها و نواحى دور دست هیزم گردآورند و به اطراف رودخانه زاینده‏ رود حمل کنند، همچنین فرمان داد نفت‏ اندازان و آتش‏ افروزان و کسانى که در افروختن آتش مهارت داشتند و میتوانستند وسائل آتشبازى را فراهم سازند در اصفهان جمع شوند.

در اطراف اصفهان کوهى و تلى باقى نماند که در آن هیزم و بوته‏ هاى خار تعبیه نکرده باشند، تعداد زیادى کلاغ و مرغان دیگر به چنگ آورده و به منقار و پاهاى آن‌ها گردوهائى که از نفت و مواد سوزان انباشته شده بود می بستند… مقصود از چنین کارهائى، این بود که در یک زمان، آتش، از قله کوه‌ها و بالاى بلندی‌ها و در صحرا و در مجلس جشن که خود مرداویج در آن حضور می یافت، بوسیله مرغانى که‌‌ رها می ساختند، زبانه بکشد. اما در روز جشن مرداویج از شیوه برگزار جشن رضایت نداشت و به حالت قهر به خیمه گاهش بازگشت و چند روز بعد توسط غلامانش در حمامی در اصفهان کشته شد.

جشن سده یکی از جشن‌های پرشکوه زمستانی ایرانی است که از دوران باستان به یادگار مانده. این جشن در دهمین روز بهمن‌ماه برگزار می‌شود. همانند دیگر جشن‌های اصیل ایرانی، آتش، هسته اصلی برگزاری جشن سده به شمار می‌رود. جشن سده در بسیاری از شهرهای ایران به ویژه شهرهای زرتشتی‌نشین برگزار می‌شود. جشن سده به همراه نوروز و شب یلدا سه جشن بزرگ ایرانی را تشکیل می‌دهند.

پیشینه

ایرانیان باستان در هر ماه جشن مخصوصی برگزار می‌کردند و به شادی و پایکوبی و همچنین ستایش اهورامزدا می‌پرداختند. بسیاری از این جشن‌ها هم‌اکنون از رونق افتاده و جز در کتاب‌های تاریخی نشانی از آن‌ها وجود ندارد. با این حال بعضی از آن‌ها این اقبال را داشته‌اند که همچنان زنده بمانند و هر ساله با شکوهی بی‌نظیر برگزار شوند. جشن سده یکی از همین جشن‌های باستانی‌ است که از دوران کهن تا به امروز برگزار شده و شکوه پیشین را حفظ کرده است. جشن سده در غروب دهمین روز از بهمن‌ماه برگزار می‌شود. در ایران باستان هر ماه نامی مخصوص به خود داشت. هر روزی نیز نامی مخصوص به خود داشت. روز دهم بهمن‌ماه نیز آبان‌روز نام داشت. به عبارتی جشن سده در غروب آبان‌روز از بهمن‌ماه برگزار می‌شد.

فلسفه جشن سده

ایرانیان باستان زمستان را به دو دوره 40 روزه تقسیم کرده بودند. دوره اول که از شب یلدا آغاز می‌شد در دهم بهمن پایان می‌یافت. به این دوره اول، چله بزرگ می‌گفتند و دوره چهل روزه بعدی، چله کوچک نام داشت. ایرانیان اعتقاد داشتند چله بزرگ اوج سرمای زمستان را در خود دارد و روزی که چله بزرگ به پایان می‌رسد، زمین نفس می‌کشد و گرم می‌شود. بنابراین سرمای سختی در پیش نخواهد بود. از این‌رو روز پایان چله بزرگ زمستان را گرامی می‌داشتند و جشن سده برگزار می‌کردند. اجداد باستانی ما بر این باور بودند که آتشی که در این روز برافروخته می‌شود، زمین را گرم و آماده ورود بهار می‌کند.

همچنین جشن سده را از نگاهی دیگر نیز می‌توان بررسی کرد. در ایران عدد چهل از دیرباز عددی مقدس به شمار می‌آمد. چهلمین روز پس از تولد، یا چهلمین روز پس از مرگ، همیشه برای ایرانیان روز مهم و با ارزشی به شمار می‌رفته و مراسم مخصوص به خود داشته است. جشن سده نیز دقیقا چهل روز پس از جشن یلدا برگزار می‌شود. اگر یلدا را شب تولد خورشید بدانیم، چهل روز پس از تولد او نیز باید مراسمی جهت گرامی‌داشت چنین میلاد فرخنده‌ای برگزار شود. این استدلال، یکی از فلسفه‌های پیدایش جشن سده به شمار می‌رود.

همچنین در توجیه علت وقوع جشن سده، بعضی منابع گفته‌اند که ایرانیان باستان زمستان را برخلاف امروز، از آغاز فصل سرما یعنی اول آبان‌ماه در نظر می‌گرفتند. از اول آبان تا ده بهمن نیز صد روز فاصله وجود دارد. همچنین پس از شب یلدا و تولد مهر، روشنایی بر تاریکی چیره شده و روزها به سمت طولانی‌شدن پیش می‌رود. از این رو روزها را به صورت جدا و شب‌ها را نیز به صورت جداگانه می‌شماردند. از جشن سده تا نوروز نیز در مجموع صد شب و روز فاصله وجود دارد. از این رو آبان‌روز از بهمن‌ماه بسیار روز مهم و مقدسی به شمار می‌آمد و لازم بود تا با برگزاری جشنی باشکوه، آن را گرامی می‌داشتند. در این دیدگاه، عدد صد به سده مرتبط می‌شود.

برخی دیگر از منابع قدیمی نیز می‌گویند در چنین روزی تعداد فرزندان کیومرث که طبق اعتقاد شاهنامه نخستین مرد به شمار می‌رود، به صد تن رسید. برخی نیز معتقدند در این روز تعداد فرزندان مشی و مشیانه- نخستین زوج روی زمین و همطراز با آدم و حوا- به صد تن رسید. از این‌رو جشن برپا داشتند تا چنین رویدادی را گرامی بدارند.

در جشن سده چه اتفاقی می‌افتد؟

جشن سده همراه با آتش‌افروزی است. در واقع می‌توان گفت همه جشن‌های ایرانی در حضور آتش برگزار می‌شود. به عقیده ایرانیان باستان، آتش قوی‌ترین نشانه فیزیکی حضور اهورامزدا، خدای یگانه است و اوست که تحت نظارت اهورمزدا زندگی می‌بخشد. از این رو ایرانیان باستان جایگاهی والا و احترامی درخور برای آتش قائل بوده‌اند. در جشن سده نیز آتش افروخته می‌شود. پیش از رسیدن زمان موعود برای برگزاری جشن، همه افراد برای تهیه هیزم به تکاپو می‌افتادند و به صورت گروهی خار و خاشاک و هیزم جمع می‌کردند. از این رو سده را می‌توان جشنی با همکاری و همبستگی جمعی نامید.

در گذشته هیزم‌ها را بر فراز بام منازل یا بلندای کوه می‌انباشتند و در غروب آبان‌روز، آن را می‌افروختند. امروزه اما در شهرهایی که این جشن برگزار می‌شود، مکانی مخصوص درنظر گرفته‌اند تا همگان در آن محل گرد هم آیند. برافروختن آتش با مراسم ویژه توسط موبدان، رقص‌های آئینی در پیشگاه آتش، خواندن گات‌ها به صورت دسته‌جمعی و نیایش به درگاه اهورامزدا، نقالی و شاهنامه‌خوانی و همچنین اجرای مسیقی زنده با استفاده از سازهای پوستی از جمله قسمت‌های جشن سده به شمار می‌رود.