برج کبوتر

کبوتر در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه ای دارد. فارغ از اینکه این پرنده منحصر به فرد همیشه نماد آزادی و آزادگی شناخته می شده، جنبه های ادبی و تغزلی زیادی هم همیشه برای او در تاریخ و فرهنگ ایران در نظر گرفته می شده است. در کتب مذهبی همیشه کبوتر در کنار هدهد نقش پیام رسانی را به عهده داشته است. در ایران کبوتران دارای دسته بندی خاصی بوده اند. بعضی از این پرندگان را از آنجا که همیشه اطراف گنبدهای مقابر مذهبی لانه می کرده اند کبوتر حرم می نامیده اند. بعضی دیگر را به دلیل عمل خارق العاده نامه رسانی، کبوتر نامه بر می خوانده اند. این دسته از کبوتران، آموزشهای ویژه ای برای اینکار می دیده اند و نامه ها را گاه تا هزاران کیلومتر جا به جا می کرده اند. ظاهرا در اصفهان صفوی، به وسیله خویشاوندان ژان شاردن سیاح فرانسوی یک خبرگزاری خصوصی هم بدین وسیله تاسیس شده بوده و اخبار شهر را با کبوتران نامه بر به نقاط دیگر ایران ارسال می کرده است. البته از این دست خبرگزاری ها در ایران پیش از ان هم وجود داشته است. این پرنده با داشتن حافظه تصویری قوی توانایی حفظ مسیر پرواز و رساندن نامه به مقصد را دارد حتی اگر صائب تبریزی رسیدن نامه هایش را رهین منت کبوتر نداند:«منت از بال کبوتر نکشم ای قاصد/ خود به خود نامه من شوق پریدن دارد». کبوتر اما از جنبه های دیگر هم در سبک زندگی ایرانیان قدیم وارد شده بوده است. برجهای کبوتری که امروزه در نقاط مختلف استان اصفهان به چشم می خورد گواه این مطلب است. در قدیم هرجا کشتزار و زمینی برای زراعت در نظر می گرفته اند، برجهای کبوتر در کنارش بنا می کرده اند تا از فضولات آنها برای تقویت خاک استفاده کنند. فضولات کبوتر همیشه یکی از بهترین نوع کودهای طبیعی بوده است و در غیاب کودهای شیمیایی، ایرانیان قدیم سامانه برج های کبوتر را به بهترین وجه ابداع کرده بوده اند. فرهنگ آنندراج در این زمینه می نویسد:«در ایران رسم است که عمارت بلند چشمه چشمه در صحرا سازند و آن خاصه برای کبوتران است موسوم به برج کبوتر چون پیخال کبوتران به کار رنگرزان می آید و محصول برج کبوتر در سرکار شاهی ضبط می شود». ابن بطوطه که کمتر از هفتصد سال پیش از اصفهان بازدید کرده است، از برجهای کبوتر زیادی یاد می کند که در مسیر اصفهان دیده است. کمپفر سیاح عصر صفوی یک تصویر زیبا از یکی از برجهای کبوتر باغ هزارجریب در کتابش ترسیم کرده است. امروزه چندین برج قدیمی در گوشه و کنار شهر اصفهان به چشم می خورد. دست کم دوتا از این برجها دارای شناسنامه مشخصی است. برجهای کبوتر دانشگاه اصفهان و خیابان شیخ صدوق، هردو باقیمانده از باغ سلطنتی هزارجریب بوده است. این برجها کود موردنیاز باغ را فراهم می کرده است. چند برج کبوتر هم در محله های آتشگاه، جی، هفتون و خیابان امام خمینی وجود دارد که ظاهرا قدمت زیادی ندارند. معماری برج های کبوتر معمولا از یک الگوی خاص تبعیت می کنند اما بعضی از این برجها مانند برجهای پیربکران دارای ویژگی خاص معماری قدیم ایران هستند که جلوه بی نظیری به آن می دهد. امروزه با تغییر سبک زندگی مردم، تقریبا اکثر این برجها کاربری سابق خود را از دست داده اند و بیشتر آنها رو به خرابی رفته است. بعضی از آنها تبدیل به انباری محلی شده اند و برخی دیگر به شکل نیمه ویران درآمده است. معماری داخلی زیبای این برجها اما ظرفیت های زیادی برای تبدیل شدن به مراکز فرهنگی و موزه ها دارد. چنانکه معدوی از برجهای اصفهان این کاربری را پیدا کرده اند و به شکل گالری های نقاشی به بهره برداری رسیده اند. فقط کافی است اندکی خلاقیت و سلیقه در هم آمیزد تا از یک برج کبوتر قدیمی یک موزه یا گالری یا پاتوق فرهنگی مدرن امروزی بسازد. تماشای تابلوهای نقاشی و صنایع دستی اصفهان در این بناهای خلاقانه ایرانی حتما لطفی دوچندان خواهد داشت.